Schorzenia takie jak cukrzyca, miażdżyca, choroby układu krążenia, choroby autoimmunologiczne (reumatoidalne zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane, Hashimoto)choroby neurodegeneracyjne (Parkinsona, Alzheimera) czy nowotwory mogą rozwijać się w organizmie człowieka pod wpływem długotrwale utrzymującego się i powtarzającego się stanu zapalnego. Za chroniczny stan zapalny odpowiedzialny jest stres, zanieczyszczenie środowiska, stosowanie używek, nadużywanie leków oraz – co nie mniej ważne – dieta.

Czym jest stan zapalny?

To pojęcie definiujemy jako naturalny wieloetapowy proces, który rozwija się w tkance pod wpływem działania różnych czynników uszkadzających: fizycznych, chemicznych i biologicznych (1). Do czynników fizycznych należą: uszkodzenia mechaniczne,  promieniowanie jonizujące, pole magnetyczne, fale ultradźwiękowe, do czynników chemicznych np.: terpentyna, karagenina, kwasy, zasady, a do czynników biologicznych bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, egzotoksyny, endotoksyny. Stan zapalny ma na celu doprowadzenie organizmu do równowagi poprzez pokonanie infekcji, naprawianie uszkodzeń, czy pozbycie się patogenów.

W reakcji zapalnej wyróżnia się fazę ostrą trwającą od kilkudziesięciu sekund do prawie 12 godzin od zadziałania bodźca, która przechodzi następnie w fazę przewlekłą.

Przebieg ostrej miejscowej reakcji zapalnej obejmuje (2):

• zmiany w przepływie krwi przez tkankę objętą zapaleniem, spowodowane grą naczyniową polegającą na krótkotrwałym kurczu arterioli, a następnie ich rozszerzeniu odpowiedzialnym za przekrwienie objawiające się klinicznie zaczerwienieniem,
• zmiany w przepuszczalności ścian naczyniowych dla białek powodujące spadek ciśnienia osmotycznego krwi, wychodzenie płynu do przestrzeni pozanaczyniowej i obrzęk tkanek, marginację leukocytów, adhezję do śródbłonka naczyniowego limfocytów, monocytów i granulocytów, migrację komórek immunologicznych w kierunku zwiększonego stężenia czynnika chemotaktycznego.

Kluczową rolę w reakcji zapalnej odgrywa układ immunologiczny, którego anatomia i fizjologia dostosowane są do pełnienia funkcji obronnej przed działaniem szkodliwych dla organizmu czynników. Narządy układu immunologicznego: szpik, grasica, migdałki, wątroba, śledziona i rozsiane w całym organizmie grudki chłonne produkują komórki immunologiczne, które drogą krwi docierają wszędzie tam, gdzie wystąpi potrzeba obrony przed szkodliwym dla ustroju czynnikiem. Monocyty/makrofagi, limfocyty B, T, komórki NK i cytoktoksyczne oraz granulocyty stanowią podstawowe elementy komórkowej odpowiedzi immunologicznej na czynnik zapalny.

Pierwszymi komórkami pojawiającymi się w ognisku zapalenia są granulocyty obojętnochłonne. Jako kolejne pojawiają się eozynofile (w przypadku reakcji alergicznej) oraz limfocyty i makrofagi (w przypadku przewlekłej reakcji zapalnej). Znajdujące się w nacieku zapalnym granulocyty obojętnochłonne oraz makrofagi rozpoznają patogeny (m.in. bakterie, fragmenty uszkodzonych komórek), a następnie pochłaniają je na drodze fagocytozy (20).

Rozwój zapalenia wymaga aktywowania wielu klas leukocytów (granulocytów, monocytów, limfocytów i mastocytów). Dla rozwoju przewlekłej reakcji zapalnej niezwykle istotne są makrofagi. Mają one własności żerne, prezentują na swojej powierzchni antygeny fagocytownych patogenów, a także syntetyzują cytokiny prozapalne (IL-1, TNF-alfa), tlenek azotu, wolne rodniki tlenowe oraz eikozanoidy (20).

Mediatory reakcji zapalnej

Wśród mediatorów reakcji zapalnej kluczową rolę odgrywają cytokiny – białka regulujące różne procesy biologiczne i odgrywające istotną rolę w patogenezie wielu chorób. Większość cytokin nie jest magazynowana, są one wytwarzane w komórkach i uwalniane w odpowiedzi na bodziec. Cytokiny uczestniczą zarówno w procesach odporności wrodzonej (nieswoistej), jak i swoistej odporności nabytej; oba te typy odporności regulują komórki prezentujące antygen (APC), głównie komórki dendrytyczne i makrofagi (2, 21).

Cytokiny wpływają na wszystkie fazy odpowiedzi immunologicznej regulując proliferację, różnicowanie i aktywację limfocytów B, T, komórek NK (natural killers), monocytów/makrofagów i granulocytów. Mechanizm zapłonowy ogólnoustrojowej reakcji zapalnej stanowią tak zwane pierwotne cytokiny prozapalne: czynnik martwicy nowotworów – TNF-alfa ( tumor necrosis factor-alfa) i interleukina-1, które są produktem zaktywowanych przez silny czynnik uszkadzający monocytów/makrofagów. Najsilniejszym czynnikiem uruchamiającym ich produkcję jest zakażenie, a konkretnie cząsteczki endotoksyn bakteryjnych, które za pośrednictwem białek wiążących lipopolisacharydy wiążą się z odpowiednimi receptorami komórek immunologicznych stymulując je do produkcji mediatorów pierwotnych zapalenia.

Wśród cytokin wyróżnić można również interleukiny takie jak: IL-1beta, Il-2, IL-6, IL-8, IL-15. Interleukiny są cytokinami, które umożliwiają komunikację leukocytów ze sobą i pozwalają na wpływ jednych populacji leukocytów na inne. Oprócz cytokin prozapalnych uczestniczących w rozwijaniu i realizacji „programu – zapalenie”, w rejonie zapalenia występują w różnym czasie cytokiny przeciwzapalne, takie, jak: IL-4, IL-10 czy TGF-beta. Ponadto, pojawia się aktywność kininaz, przyczyniająca się do obniżenia stężenia prozapalnych kinin, oraz – w późniejszym okresie – wzrasta stężenie przeciwzapalnych endogennych glikokortykosteroidów.

W obrębie cytokin wyróżniamy także chemokiny, czyli cytokiny chemotaktyczne – to bardzo ważna, duża grupa białek, które stymulują ruch leukocytów oraz kontrolują ich migrację z krwi do tkanek. Ta właściwość w odniesieniu do komórek wywołujących procesy zapalne decyduje o ich niepodważalnej roli w formowaniu ogniska zapalnego (24). Cytokiną, o której warto w tym miejscu wspomnieć jest białko MCP-1, które pełni szereg ważnych funkcji w organizmie – zwabia monocyty i limfocyty T, eozynofile, komórki tuczne i bazofile, a dodatkowo pobudza cytotoksyczne niszczenie komórek przez limfocyty CD8+ i limfocyty NK. Ma to szczególne znaczenie w przebiegu chorób nowotworowych. Poza tym ma wpływ na uwalnianie histaminy i syntezę leukotrienów przez komórki tuczne i bazofile.

W miejscu działania czynnika uszkadzającego na skutek zmian lokalnych struktur komórkowych pojawiają się inne pierwotne mediatory zapalne, takie jak: histamina, serotonina, prostaglandyny, leukotrieny, tromboksan, tlenek azotu, czynnik aktywujący płytki (PAF) (19,29).

Co wyzwala reakcję zapalną?

Reakcje zapalne wyzwalane są przez aktywację komórek endotelialnych (EC – endothelial cells) oraz rezydujących w uszkodzonych tkankach makrofagów. Aktywacja EC powoduje migrację krążących leukocytów oraz związków rozpuszczalnych z krwi do tkanek. Zjawisko to opiera się na aktywacji ekspresji genów wczesnej odpowiedzi kodujących związki indukujące skurcz naczyń (endotelina-1), cytokiny (interleukiny: IL-1-alfa, IL-6), chemokiny (IL-8) oraz cząsteczki adhezyjne (E i P-selektyny, intracellular adhesion molecule 1 (ICAM-1), vascular cellular adhesion molecule 1 (VCAM-1)), ich produkty mają własności prozapalne i stymulują migrację leukocytów. Aktywacja makrofagów natomiast powoduje uwalnianie prozapalnych cytokin (IL-1α/β, IL-6, TNF-alfa) oraz wzrost ekspresji genów prozapalnych np. cyklooksygenazy (COX-2), oksydazy NAD(P)H i indukowalnej syntazy tlenku azotu (iNOS), produkty tych genów powodują wytwarzanie wysokich stężeń odpowiednio prostaglandyn, wolnych rodników tlenowych oraz tlenku azotu łącznie tworzących znaczny stres oksydacyjny wymierzony w komórki patogenu. Procesy te zachodzą po rozpoznaniu specyficznych wzorów molekularnych eksponowanych na powierzchni patogennych komórek (PAMPs – pathogen associated molecular patterns) i/lub cząsteczek wydzielanych przez zniszczone komórki (PRRs – pattern recognition receptors) (27,28).

Objawy stanu zapalnego

Stanowi zapalnemu towarzyszy bardzo często podwyższona temperatura, przekrwienie tkanek, miejscowe zaczerwienie, obrzęk, wysypka, wysięk, łamanie w kościach, podwyższone OB i CPR, a także może wystąpić czasowa zmiana działania układu (np. układu pokarmowego).

Składniki pokarmowe o właściwościach przeciwzapalnych

Substancje dostarczane w diecie mają znaczący wpływ na intensywność, przebieg i etap wygaszania stanu zapalnego. Jednym z najnowszych wskaźników klasyfikujących żywność jest tzw. współczynnik zapalności IF (inflammation factor). Gdy czynnik IF jest dodatni – produkt posiada działanie przeciwzapalne, czynnik IF ujemny = prozapalne, 0 jest wartością neutralną.

Przeciwzapalne składniki pożywienia to:

• Kwasy tłuszczowe omega-3

Występują licznie w rybach morskich, a także w siemieniu lnianym. Udowodniono, że ich deficyt może nasilać objawy wewnątrzustrojowego zapalenia. Kwasy omega-3 posiadają zdolność wygaszania procesów zapalnych poprzez zmniejszenie syntezy cytokin prozapalnych (m.in. interleukiny 1B, 6, 8 oraz czynnika TNF-alfa) oraz stymulowanie wytwarzania substancji przeciwzapalnych – m.in. rezolwin (RvE, RvD) i protektyny (PD) – które przyczyniają się do regeneracji komórek, tkanek, narządów (przywrócenie homeostazy organizmu). Przeciwzapalne mediatory „prowygaszeniowe” wywierają swoje działania przeciwzapalne w sposób receptorowozależny na zasadzie aktywnego udziału w fazie wygasania ostrej reakcji zapalnej (29). Kwasy omega-3 łagodzą m.in. stany zapalne jelit oraz ograniczają ryzyko wystąpienia cukrzycy.

• Antocyjany

To grupa barwników czerwonych i niebieskich występująca w takich produktach spożywczych jak czerwone wino, owoce jagodowe. Zalicza się do niej związki takie jak pelargonidyna i delfinidyna. Ich aktywność przeciwzapalna polega na hamowaniu działania enzymów – cyklooksygenazy-2 (COX_2) i indukowalnej syntazy tlenku azotu (iNOS) (5). Antocyjany powstrzymują także wytwarzanie prostaglandyn, w tym PGE-2 oraz białka chemotaktycznego dla monocytów MCP-1. Zmniejszają również ekspresję cząsteczki adhezyjnej ICAM-1, która bierze udział w procesie zapalnym śródbłonka oraz w adhezji monocytów do powierzchni śródbłonka (8). W ten sposób mogą zapobiegać rozwojowi takich schorzeń jak choroby serca, osteoporoza, łagodne zaburzenia poznawcze, choroba Alzheimera i cukrzyca.

• Flawonoidy

To żółte lub bezbarwne substancje rozpuszczone w soku komórkowym w kwiatach i liściach, rzadziej owocach (4). W tej grupie związków występują: apigenina, kempferol, kwercetyna, naryngenina, genisteina, daidzeina, luteolina, rutyna, diosmina, hesperydyna, katechiny. Można znaleźć je w takich produktach spożywczych jak: herbata, owoce grajpfruta, jabłka, zioła (rozmaryn, bazylia, oregano), warzywa (cebula, kapusta, szpinak, brokuły,soja), czerwone wino, kawa, kakao. Ich działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu aktywności enzymów – syntazy tlenku azotu, 5-lipooksygenazy (5-LOX) i cyklooksygenazy 2 (COX_2) w komórkach układu odpornościowego – makrofagach. Zahamowanie tych enzymów przez flawonoidy, np. COX-2 przez kwercetynę, zmniejsza syntezę miedzy innymi prostaglandyny PGE2, leukotrienu B4 i tromboksanu A2 co prowadzi do zahamowania napływu leukocytów, wyregulowania stanu napięcia naczyń włosowatych i zmniejszenia odczynu zapalnego. Podczas reakcji zapalnej dochodzi do powstawania dużych ilości reaktywnych form tlenu, które degradują kolagen i uszkadzają ściany naczyń krwionośnych, toteż antyoksydacyjne i przeciwzapalne działanie flawonoidów przyczynia się do poprawy stanu naczyń krwionośnych (26).  Na podstawie licznych doświadczeń stwierdzono, że flawonoidy zapobiegają w ten sposób takim schorzeniom jak choroby układu sercowo-naczyniowego, zapalenie stawów, stany zapalne przyzębia, choroby neurodegeneracyjne (Parkinsona, Alzheimera), stwardnienie rozsiane i nowotwory – m.in. płuc, prostaty oraz piersi.

• Karotenoidy

To grupa substancji barwy żółtej, pomarańczowej i czerwonej występująca w takich produktach spożywczych jak marchew, dynia, słodkie ziemniaki, pietruszka naciowa, jarmuż, szpinak, papryka, morele, brokuły i pomidor. Zalicza się do niej m.in. takie substancje jak beta-karoten, kryptoksantyna, zeaksantyna, luteina, likopen. Ich działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu wydzielania tlenku azotu, prostaglandyny E2, enzymów (cyklooksygenazy 2 i indukowanej syntazy tlenku azotu), jak również cytokin: TNF-alfa, interleukiny 1-beta (25). Likopen wykorzystywany jest w terapii raka prostaty, a także raka żołądka i układu trawiennego. Duże dawki alfa-karotenu i luteiny znacząco obniżają ryzyko wystąpienia nowotworu płuc, a kryptokseiny – raka szyjki macicy. Karotenoidy chronią również przed chorobami serca czy stanami zapalnymi oczu.

• Kurkumina

To składnik popularnej przyprawy – kurkumy. Jej działanie przeciwzapalne polega na regulacji aktywności enzymów takich jak cyklooksygenaza-2, lipoksygenaza, syntaza tlenku azotu, a także na hamowaniu produkcji takich substancji jak: cytokiny (TNF-alfa, interleukiny, białko MCP-1), monocytarnego chemotaktycznego czynnika białkowego, białka hamującego migrację, a nawet niektórych kinaz białkowych (3). Mechanizm inhibicji tłumaczony jest zmianą aktywacji czynnika transkrypcyjnego NF-κB oraz ekspresji genów czynników prozapalnych poprzez blokowanie fosforylacji przez kurkuminę (10). Kurkumina wykazała lecznicze działanie w takich schorzeniach jak nieswoiste zapalenie jelit, zapalenie trzustki, artretyzm, zapalenie błony naczyniowej oka i nowotwory m.in. piersi, prostaty, wątroby, jelit i płuc.

• Resweratrol

To ważny składnik winogron oraz czerwonego wina. Znacznie mniejsze ilości tej substancji występują w orzeszkach ziemnych oraz owocach morwy i czarnej porzeczki. Jego działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu syntezy i uwalniania mediatorów prozapalnych, modyfikacji syntezy eikozanoidów, hamowaniu aktywności komórek układu odpornościowego oraz na hamowaniu aktywności enzymów – cyklooksygenazy 1 i 2 i czynników transkrypcyjnych – czynnik NfkappaB i białko AP-1 (6). Resweratrol chroni w ten sposób organizm przed chorobami układu krążenia, chorobą Alzhaimera i cukrzycą.

• Kapsaicyna

To składnik ostrej papryczki chili. Jej działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu degradacji białek IkB-a w makrofagach otrzewnowych stumulowanych lipopolisacharydami.(7). Potwierdzono hamujący wpływ tego alkaloidu na rozwój nowotworów: płuc, okrężnicy, prostaty, glejaka oraz czerniaka.

• Sulforafan

To substancja występująca w warzywach kapustnych – głównie w brokułach. Jej działanie przeciwzapalne polega na obniżeniu poziomu ekspresji enzymów iNOS i COX-2 oraz ograniczaniu uwalniania cytokiny TNF-alfa. (9). Chroni ona przed rozwojem takich chorób jak przewlekła obturacyjna choroba płuc, choroba Crohna, choroba Alzheimera, czy nowotwory – m.in. jelita grubego.

• Witaminy

Do witamin o działaniu przeciwzapalnym należą witamina A, C, D, E i K

Witamina A występuje w dużych ilościach w marchwi, zielonych warzywach liściastych (szpinaku, jarmużu, sałacie), a także w produktach pochodzenia zwierzęcego – mleku, wątrobie i żółtku jaj. Jej działanie  przeciwzapalnie polega na regulacji poziomu białka chemotaktycznego MCP-1 (11). Chroni ona w ten sposób przed schorzeniami takimi jak choroby serca, cukrzyca, reumatoidalne zapalenie stawów i nowotwory – m.in. skóry, piersi i płuc.

Witamina C osiąga wysokie stężenie w takich produktach jak natka pietruszki, papryka czerwona, owoce cytrusowe, porzeczka czarna, owoce dzikiej róży, owoce rokitnika. Jej działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu wydzielania cytokin – TNF-alfa i interleukiny IL-6 (12). W ten sposób ogranicza rozwój chorób takich jak nadciśnienie czy cukrzyca. Kwas askorbinowy zwiększa także aktywność komórek NK (natural killer) oraz limfocytów T i B, które są zaangażowane nie tylko w zwalczanie patogenów, ale również w proces eliminacji komórek nowotworowych.

Zapotrzebowanie na witaminę D zaspokajane jest natomiast takimi produktami, jak: ryby (śledzie, sardynki, makrele), wątroba, masło, jaja i mleko. Działanie przeciwzapalne polega na hamowaniu produkcji cytokin –  IL-6 i TNF-alfa (13). W badaniach wykazano zapobiegawczy wpływ tej witaminy na rozwój nowotworów prostaty, jelita grubego, piersi, płuc i czerniaka. Suplementacja tą witaminą hamuje także rozwój chorób autoimmunologicznych – stwardnienia rozsianego i reumatoidalnego zapalenia stawów.

Źródłem kolejnej witaminy – witaminy E są: nasiona słonecznika, migdały, orzechy laskowe, orzeszki ziemne, oleje (słonecznikowy, szafranowy), pomidory, botwina, suszone morele, szpinak. Jej działanie przeciwzapalne polega również na hamowaniu wydzielania cytokin – IL-1-beta , TNF-alfa i IFN-gamma. Hamuje ona w ten sposób rozwój m.in. osteoporozy i zapalenia stawów.

Znaczne ilości witaminy K zawierają brokuły, seler, rzepa, sałata, kapusta, lucerna, owoce awokado, olej sojowy, jaja, mleko. Witamina K działa przeciwzapalnie poprzez regulację wydzielania interleukiny IL-6 oraz osteoprotegeryny (14). Zapobiega w ten sposób rozwojowi miażdżycy.

• Koenzym Q10.

Tą substancję możemy znaleźć w takich produktach spożywczych jak: sardynki, makrele, łosoś, oliwa z oliwek, orzechy laskowe, groszek zielony, awokado, szpinak, kiełki pszenicy. Jej działanie przeciwzapalne polega na redukcji wydzielania cytokin – TNF-alfa, interleukin IL-1-beta, IL-6 oraz enzymu – matrix metalloproteinazy 1 (MMP-1) (15). Składnik ten wspomaga leczenie wielu poważnych chorób: niewydolności krążenia, choroby niedokrwiennej serca, miażdżycy, parodontozy, cukrzycy, choroby Parkinsona i choroby Alzheimera.

• Minerały

Do minerałów o działaniu przeciwzapalnym zaliczamy magnez, cynk oraz selen.

Najbogatsze źródła magnezu to: kakao gorzkie, kasza gryczana, fasola biała, orzechy laskowe, płatki owsiane, ciecierzyca, groch i szpinak. Magnez działa przeciwzapalnie poprzez regulację wydzielania interleukiny 6 (IL-6). Zapobiega on w ten sposób rozwojowi chorób serca, astmy, cukrzycy i nowotworów – m.in. trzustki i okrężnicy.

Cynk to składnik takich produktów spożywczych jak małże, ostrygi, wątroba wieprzowa, migdały, fasola, groszek zielony, zarodki pszenne, nasiona słonecznika, orzechy nerkowca, pestki dyni. Jego działanie przeciwzapalne objawia się hamowaniem wydzielania cytokin – TNF-alfa, IL-2, IL-6, IL-1beta (16, 18). Cynk zapobiega rozwojowi chorób takich jak miażdżyca, schorzenia układu sercowo-naczyniowego oraz nowotwory (m.in. piersi, prostaty, przełyku).

Najbogatszym źródłem pokarmowym selenu są orzechy brazylijskie, ale spore jego ilości znajdziesz także w łososiu oraz tuńczyku, w ziarnach słonecznika i ryżu. Jego działanie przeciwzapalne polega na regulacji wydzielania cytokin – interleukiny-6 i TNF-alfa (17). W badaniach naukowców wykazano hamujący efekt tego składnika mineralnego na rozwój choroby Hashimoto, a także chorób nowotworowych (szczególnie wątroby i prostaty) oraz chorób degeneracyjnym układu nerwowego (jak choroba Parkinsona czy Alzheimera).

Dieta przeciwzapalna

Dieta przeciwzapalna hamująca i cofająca zmiany wywołane przez przewlekły stan zapalny to element kuracji chorób cywilizacyjnych, a przede wszystkim sposób na zapobieganie im. Piramida żywienia w diecie przeciwzapalnej składa się z 12 pięter, na których umieszczono produkty o potencjale hamującym zapalenie oraz wskazania dotyczące częstotliwości ich spożycia.  Dieta przeciwzapalna opiera się na świeżej żywności, głównie warzywach i owocach, zaleca spożywanie różnorodnych produktów w celu dostarczania do organizmu całej gamy prozdrowotnych składników i zachęca do wyeliminowania żywności przetworzonej i typu fast food.

Przykładowy jadłospis w diecie przeciwzapalnej

Śniadanie:

Owsianka z jagodami na mleku migdałowym z orzechami włoskimi, imbirem i cynamonem (4 łyżki płatków owsianych ugotuj w szklance mleka migdałowego. Jeśli brakuje płynu – dolej wody. Dodaj świeży starty imbir, kilka orzechów laskowych, szczyptę cynamonu oraz jagody.)

II śniadanie:

Koktajl na bazie natki pietruszki, świeżego buraka, kefiru naturalnego z dodatkiem kurkumy.

Obiad:

Pikantna zupa z dyni z chili i czosnkiem (Zeszklij cebulę na dużej, rozgrzanej patelni z łyżką oliwy z oliwek, dodaj czosnek. Dodaj pokrojone 2 ziemniaki, oraz dynię (ok. 1 kg). Dodaj chili. Zmniejsz ogień, i duś pod przykryciem przez około 15 minut. Zdejmij z ognia i ostudź, a następnie zblenduj na gładką masę, posyp nasionami dyni).

Kolacja:

Dorsz pieczony z pesto, fasolką szparagową zieloną i ryżem (Ugotuj brązowy ryż wedle instrukcji na opakowaniu. Filety z dorsza wymieszaj z marynacie z oliwy, pieprzu cytrynowego i pesto np. z bazylii, upiecz. Fasolkę ugotuj do średniej miękkości w osolonej wodzie, gotową skrop olejem rzepakowym nierafinowanym i posyp ziarnami sezamu).

pracowniaheva.pl

Bibliografia:

• Słownik szkolny: biologia. M. Popielarska-Konieczna Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003, s. 569
• Mediatory ogólnoustrojowej odpowiedzi zapalnej – znaczenie w praktyce klinicznej intensywnej terapii E. Karpel. Anestezjologia Intensywna Terapia 3/2001, s. 181-190
• Anti-inflammatory Properties of Curcumin, a Major Constituent of Curcuma longa: A Review of Preclinical and Clinical Research, Julie S. Jurenka, Alternative Medicine Review Volume 14, Number 2 2009
• Anti-Inflammatory Effects of Flavonoids: Genistein, Kaempferol, Quercetin, and Daidzein Inhibit STAT-1 and NF-κB Activations, Whereas Flavone, Isorhamnetin, Naringenin, and Pelargonidin Inhibit only NF-κB Activation along with Their Inhibitory Effect on iNOS Expression and NO Production in Activated Macrophages, Mari Ham¨ al¨ ainen. Hindawi Publishing Corporation Mediators of Inflammation Volume 2007,
• Anthocyanins: Antioxidant and/or anti-inflammatory activities. Journal of Applied Pharmaceutical Science 01 (06); 2011: 07-15
• Anti-inflammatory responses of resveratrol. Das S, Das DK. Inflamm Allergy Drug Targets. 2007 Sep;6(3):168-73.
• Capsaicin exhibits anti-inflammatory property by inhibiting IkB-a degradation in LPS-stimulated peritoneal macrophages. Chu-Sook Kim et al. Cellular Signalling Volume 15, Issue 3, March 2003, Pages 299–306
• Niedworok J.: Właściwości lecznicze antocyjanin z aronii czarno owocowej. Farm. Pol., 2001; 15: 719-722. – 17.
• Sulforafan – potencjalny czynnik w prewencji i terapii chorób nowotworowych J. Tomczyk, A. Olejnik Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; 64: 590-603
• Prewencyjne działanie kurkuminy i resweratrolu w chorobie Alzheimera. P. Tęcza, L. Żylińska. Przegląd Lekarski 2016 / 73 / 5
• More support for vitamin A against inflammation S. Daniells, Drug Des Devel Ther. 2015; 9: 3405–3412.
• Effect of vitamin C on inflammation and metabolic markers in hypertensive and/or diabetic obese adults: a randomized controlled trial. M. S Ellulu. Drug Des Devel Ther. 2015; 9: 3405–3412.
• Vitamin D and inflammatory diseases. Kai Yin i Devendra K Agrawal. J Inflamm Res. 2014; 7: 69–87.
• Vitamin K and Vitamin D Status: Associations with Inflammatory Markers in the Framingham Offspring Study M. Kyla Shea et al. Am J Epidemiol. 2008 Feb 1; 167(3): 313–320.
• Anti-inflammatory effects of CoQ10 and colorless carotenoids. B. Fuller et al. J Cosmet Dermatol. 2006 Mar;5(1):30-8.
• Zinc is an Antioxidant and Anti-Inflammatory Agent: Its Role in Human Health. A.S. Prasad. Front Nutr. 2014; 1: 14.
• Selenium and inflammation: underlying anti-inflammatory mechanisms. Duntas LH Horm Metab Res. 2009 Jun;41(6):443-7
• Zinc and Regulation of Inflammatory Cytokines: Implications for Cardiometabolic Disease. M. Foster i S. Samman Nutrients. 2012 Jul; 4(7): 676–694.
• Charakterystyka odczynu zapalnego. I. Całkosiński i in. Postepy Hig Med Dosw. (online), 2009; 63: 395-408
• Patomechanizm rozwoju reakcji zapalnej. NOWAK. Przegląd Reumatologiczny 2005, nr 4 (4), s. 5.
• Cytokiny w początkowych etapach odpowiedzi odpornościowej. G. Adler. Reumatologia 2009; 47, 4: 230–235
• Muckart D.J., Bhagwanjee S.: American College of Chest Physicians/ Society of Critical Care Medicine Consensus Conference definitions of the systemic inflammatory response syndrome and allied disorders in relation to critically injured patients. Critical Care Medicine 1997, 25, 1789-1795.
• Lyons A. et al.: Protective effects of early interleukin-10 antagonism on injury-induced immune dysfunction. Archives of Surgery 1999, 134, 1317-1324.
• Chemokiny jako ważne mediatory stanu zapalnego. I. Henc i E. Bryl, Forum Medycyny Rodzinnej 2013, tom 7, nr 5, 251–262
• Astaxanthin inhibits nitric oxide production and inflammatory gene expression by suppressing I(kappa)B kinase-dependent NF-kappaB activation. Lee SJ et al. Mol Cells. 2003 Aug 31;16(1):97-105.
• Flawonoidy w profilaktyce i terapii. M. Majewska, H. Czeczot. Terapia i leki Tom 65 · nr 5 · 2009
• Hoffman JA., Kafatos FC, Janeway CA, Ezekowitz RA. Phylogenetic perspectives in innate immunity. Science1999 May 21;284(5418):1313-8.
• Medzhitov R. Recognition of microorganisms and activation of the immune response. Nature 2007 Oct 18;449(7164):819-26.
• Przeciwzapalne „prowygaszeniowe” pochodne wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3 i omega 6. J. Z. Nowak. Postepy Hig Med Dosw (online), 2010; 64: 115-132