Czym różni się zaburzenie z napadami objadania się od uzależnienia od pożywienia?

Czym różni się zaburzenie z napadami objadania się od uzależnienia od pożywienia?

Otyłość to palący problem krajów rozwiniętych, a jej przyczyną są zarówno czynniki biologiczne, psychologiczne, jak i środowiskowe.1 Wprowadzane leczenia jest trudne do podjęcia dla osób zmagających się z otyłością, a co za tym idzie często nieskuteczne dlatego poszukuje się mechanizmów odpowiedzialnych za nadmierne jedzenie, które stanowi przyczynę ponad 90% przypadków otyłości.2

Nie tylko środowisko zewnętrzne, czyli m.in. dostępność atrakcyjnego pożywienia ma wpływ na skłonność do objadania się i otyłość, ale również jeśli nie głównie niewłaściwe nawyki żywieniowe, trudności w samoregulacji oraz nieprawidłowe interakcje między czynnikami hormonalnymi i metabolicznymi a ośrodkowym układem nerwowym i jego mechanizmami neuroregulacyjnymi.1

Mechanizm neuroregulacyjny zaburzeń odżywiania się nadal nie jest w pełni poznany, wciąż nie wiadomo czy ważniejsze są geny czy środowisko, dlatego trudno określić czy zaburzenia odżywiania są wtórne do sposobu odżywiania, czy wynikają z indywidualnych uwarunkowań, które powodują rozwój nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Badania osób cierpiących na otyłość wskazują na występowanie neuroprzekaźników, które hamują lub pobudzają łaknienie, np. z obniżonego poziomu serotoniny może wynikać nadmierna podatność na przyjemne właściwości jedzenia. Z pożywieniem związany jest również tzw. układ nagrody aktywowany w sytuacjach zaspokajania popędów, wśród których jest pożywienie. To on ma związek z nadmierną chęcią spożywania pokarmu i problemem z samokontrolą ilości przyjmowanego jedzenia.1

U niektórych osób podejmowanie określonych czynności lub zażywanie substancji powoduje nadmierne wydzielanie się dopaminy i odczuwanie nieadekwatnie silnej przyjemności, co prowadzi do ciągłego poszukiwania danego przyjemnego bodźca. Również nieregularność jedzenia sprzyja nadmiernemu łaknieniu produktów wysokokalorycznych z powodu niekorzystnego wahania poziomu glukozy we krwi i stanów hipoglikemicznych.1

Poza sferą biologiczną ważna jest sfera psychologiczna prowadząca do nadmiernego jedzenie i otyłości bez konieczności odczuwania fizycznego głodu. Poznawczo-motywacyjny model otyłości mówi o tym jak jedzenie pobudza emocje, myśli i zachowania. Zakłada on, że u osób otyłych obecność pożywienia lub innego bodźca związanego z pożywieniem budzi pozytywne skojarzenia, przyciąga uwagę i prowadzi do wzmożonego jedzenia.3

Zaburzony mechanizm regulacji emocjonalnej u osób otyłych polega na braku umiejętności radzenia sobie z napięciem emocjonalnym, unikowym zamiast aktywnego stylu radzenia sobie ze stresem, przewadze procesów pobudzenia (impulsywność, ochota i dążenie do jedzenia) nad procesami hamowania (umiejętność odraczania gratyfikacji, czyli powstrzymywanie się od jedzenia).4

Zaburzenie z napadami objadania się (BED – binge eating disorder) zostało uznane za osobną jednostkę chorobową i zostało wpisane do najnowszego podręcznika zaburzeń psychicznych DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-5). BED charakteryzuje się nawracającą utratą kontroli nad ilością i sposobem jedzenia oraz ponoszeniem kosztów psychicznych wynikających z przejadania się.5

Poniżej znajdują się kryteria diagnostyczne BED zgodne z najnowszą klasyfikacją DSM-5:

  1. Powtarzające się epizody niepohamowanego jedzenia.
  2. Współwystępowanie z powyższym przynajmniej trzech następujących objawów:
  3. Jedzenie dużo szybsze niż normalnie;
  4. Jedzenie aż do nieprzyjemnego uczucia pełności;
  5. Jedzenie dużych porcji jedzenia pomimo nieodczuwania fizycznego głodu;
  6. Jedzenie w samotności z powodu wstydu/zakłopotania jedzeniem;
  7. Odczuwanie wstrętu do siebie, depresji lub winy po przejedzeniu.
  8. Wyraźne cierpienie dotyczące niepohamowanego jedzenia.
  9. Występowanie niepohamowanego jedzenia co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące.
  10. Brak powtarzających się czynności kompensacyjnych w związku niepohamowanym jedzeniem.

Zauważono jednak, że do otyłości prowadzić może indywidualne przystosowanie się do jednego lub większej liczby spożywanych produktów, co skutkuje obecnością objawów zbliżonych do tych, jakie występują w uzależnieniu od rozmaitych substancji, w szczególności od alkoholu.1

Kryteria diagnostyczne zaburzeń spowodowanych używaniem substancji zgodnie z klasyfikacją DSM-5 są następujące:

  • Częste spożywanie substancji w większych ilościach lub przez dłuższy czas niż zamierzano.
  • Uporczywe pragnienie spożywania substancji lub towarzyszące temu nieudane próby ograniczenia lub kontrolowania spożycia substancji.
  • Poświęcanie wiele czasu na aktywności związane ze zdobywaniem substancji, spożywaniem i niwelowaniem skutków spożywania.
  • Głód substancji lub silne pragnienie bądź potrzeba spożywania.
  • Nawracające spożywanie substancji powodujące zaniedbanie głównych obowiązków w pracy, w szkole lub w domu.
  • Spożywanie substancji pomimo ciągłych lub nawracających problemów społecznych i interpersonalnych spowodowanych lub pogłębionych przez działanie substancji.
  • Ograniczanie lub porzucanie z powodu spożywania substancji ważnych aktywności społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych.
  • Nawracające używanie substancji w sytuacjach, w których jest to fizycznie niebezpieczne.
  • Spożywanie substancji pomimo ciągłych lub nawracających problemów fizycznych bądź psychicznych, prawdopodobnie spowodowanych lub pogłębionych przez działanie substancji.
  • Tolerancja
  • Potrzeba zwiększania ilości substancji, aby osiągnąć pożądany efekt lub stan upojenia;
  • Znacznie zmniejszony efekt w wyniku dalszego korzystania z tej samej ilości substancji.
  • Zespół abstynencyjny
  • Ujawnienie się charakterystycznych dla zespołu abstynencyjnego objawów;
  • Używanie substancji w celu zmniejszenia lub uniknięcia objawów odstawienia.

Nadużywanie określonych produktów spożywczych podobnie jak w przypadku nadużywania np. alkoholu związane jest między innymi z indywidualnymi uwarunkowaniami, w tym nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nagrody i może doprowadzić do rozwoju uzależnienia. Zjawisko to określa się jako „uzależnienie od pożywienia” (FA – food addiction) i dotyczy przede wszystkim produktów wysokoprzetworzonych zawierających cukier, sól, dodatki tj. wzmacniacze smaku i zapachu oraz wysokotłuszczowych, zjadanych ilości większej niż osoba początkowo planowała i podobne jest w objawach do zaburzenia z napadami objadania się.1

Uzależnienie od pożywienia różni się od uzależniania od substancji psychoaktywnych w rozumieniu poszczególnych kategorii diagnostycznych, np. tolerancja jest rozumiana jako zwiększanie ilości pokarmu potrzebnej do redukcji negatywnego nastroju, jego poprawienia lub zwiększenia uczucia przyjemności, „zaniedbywanie innych czynności” polega na ciągle rosnącym zaangażowaniu w sprawy związane z jedzeniem. Za to zespół abstynencyjny jest podobny jak w przypadku uzależnienia od alkoholu, a jego objawy to pobudzenie, niepokój i nadmierna chęć spożycia „zakazanego” produktu.1

Różnice oraz podobieństwa między zaburzeniem z napadami objadania się (BED) i uzależnieniem od pożywienia (FA) wyróżniła na podstawie badań i własnej praktyki klinicznej dr Monika Bąk-Sosnowska.1

Podobieństwa między zaburzeniem z napadami objadania się (BED) i uzależnieniem od pożywienia (FA) są następujące:

  • powtarzające się sytuacje jedzenia więcej niż potrzeba do zaspokojenia głodu,
  • jedzenie niewynikające obiektywnego uczucia głodu,
  • odczuwanie ulgi podczas nadmiernego jedzenia,
  • problem z zakończeniem czynności jedzenia,
  • zaabsorbowanie pożywieniem, pożądanie pożywienia.
  • ograniczona kontrola nad ilością pożywienia i sposobem jedzenia,
  • powtarzające się bezskuteczne próby zmiany zachowania,
  • kontynuowanie zachowania mimo narastających z jego powodu problemów w różnych sferach życia (m.in. zdrowotnych – wynikających z otyłości, emocjonalnych – spowodowanych nieakceptacją własnego wyglądu),
  • niemożność całkowitego odstawienia substancji problemowej, czyli pożywienia,
  • wyzwalanie nadmiernego jedzenia przez bodziec,
  • dysregulacja emocjonalna i nieefektywne radzenie sobie z negatywnym afektem,
  • podwyższony poziom impulsywności,
  • podwyższone prawdopodobieństwo współwystępowania zaburzeń nastroju i zaburzeń lękowych.

Różnice pomiędzy zaburzeniem z napadami objadania się a uzależnieniem od pożywienia przedstawia poniższa tabela1:

WskaźnikZaburzenie z napadami objadania sięUzależnienie od pożywienia
przebiegNapady objadania się są epizodycznezaburzone zachowanie jest ciągłe
głódjedzenie następuje pomimo nieodczuwania subiektywnego głoduwystępuje dokuczliwy subiektywny głód określonego pożywienia
smakpożywienie nie musi być smaczne ani odpowiednio skomponowane, ważne aby było go dużopojawia się pragnienie określonego pożywienia, które jest oceniane jako wyjątkowo smaczne
przyjemnośćpożywienie nie stanowi źródła przyjemnościokreślone pożywienie wywołuje stan przyjemności
funkcja jedzeniafunkcją czynności jedzenia jest redukcja napięcia psychicznegopożywienie służy do wywołania przyjemnych odczuć psychofizjologicznych
brak pożywieniasytuacje, w których niemożliwe staje się nadmierne jedzenie, są odbierane pozytywnie (chronią przed poczuciem winy po przejedzeniu się)niemożność zaspokojenia potrzeby zjedzenia określonego pokarmu nasila niepokój i złość
inne aktywnościobjadanie pojawia się w tzw. czasie wolnym (brak zadań, brak kontaktów interpersonalnych)zadania i relacje są zaniedbywane przez przymus objadania się
towarzystwonadmierne jedzenie następuje najczęściej w samotnościobecność innych osób nie ma większego znaczenia, chociaż towarzystwo może wyzwalać przejadanie się
świadomośćma miejsce świadomość zbyt dużych porcjibrakiem świadomości dotyczącej wielkości porcji
poczucie winywystępuje wstyd i cierpienie z powodu zaburzonego odżywiania sięzaburzone odżywianie się nie ma zasadniczego wpływu na nastrój i samoocenę
zatroskanie wyglądemjest podwyższonebrak
masa ciałajest zawsze nadmiernajest nadmierna lub w normie (np. gdy uzależnienie dotyczy jednego, konkretnego produktu)
typowe symptomy uzależnieniabrakwystępuje zjawisko tolerancji, zespół abstynencyjny, poświęcanie określonej ilości czasu na aktywność związaną z jedzeniem oraz zaniedbywanie lub porzucanie innych aktywności na rzecz pożywienia

Zaburzenie z napadami objadania się i uzależnienie od pożywienia u osób otyłych są współzależne, szacunkowo od 40% do 60% otyłych pacjentów z BED ma symptomy uzależnienia od pożywienia, czyli oprócz epizodów niekontrolowanego jedzenia doświadcza również stałego intensywnego pragnienia spożywania określonych produktów spożywczych wywołujących przyjemność. Współwystępowanie tych zaburzeń sprawia, iż leczenie staje się wyjątkowo trudne, a co za tym idzie procesem redukcji nadmiernej masy ciała jest bardzo powolny.1

Istnieją również osoby, których problemem nie jest nadmierne pragnienie określonego produktu spożywczego czy potrawy – w takim przypadku można by daną potrawę wykluczyć niczym alkohol. Wielu pacjentów cierpiących na otyłość skarży się na pragnienie spożywania pokarmu w ogóle, a uzależnienie polega na pragnieniu podejmowania czynności jedzenia, a nie jedzenia jedynie określonego produktu.1

Zaburzenia odżywiania BED oraz FA mają zbliżony obraz kliniczny przez co trudna jest trafna diagnoza, a następnie leczenie. W pierwszej kolejności osoby otyłe starają się wprowadzić zmianę w nawykach żywieniowych i zwiększyć aktywność fizyczną, często jednak nie przynosi to zadowalających efektów w zakresie redukcji nadmiernej masy ciała. Biorąc pod uwagę szereg różnic między BED a FA należy podejmować odmienne metody leczenia, np. kontrolowane (okazjonalne lub w małych porcjach) zjadanie „zakazanych” produktów może przynieść dobre rezultaty w przypadku BED, u pacjentów uzależnionych doprowadza zwykle do rozhamowania i tzw. ciągu, w przypadku BED wsparcie społeczne nie jest konieczne, przy uzależnieniu ważna jest świadomość osób bliskich mogących być współuzależnionymi. Celem leczenia BED jest znormalizowanie sposobu odżywiania, celem leczenia FA jest całkowita abstynencja od produktów wyzwalających niepohamowane jedzenie.6, 7

Istnieją również podobieństwa w przypadku leczenia BED i FA: 6, 7

  • ograniczenie dostępu do żywności przetworzonej i wysokokalorycznej
  • monitorowanie zachowań żywieniowych w celu ustalenia co wywołuje nadmierne jedzenie,
  • obserwacja myśli dotyczących jedzenia, a w przypadku BED również masy ciała i obrazu ciała,
  • wypracowanie metod radzenia sobie w sytuacjach prowadzących do czynności nadmiernego jedzenia
  • edukacja dotycząca przyczyn, symptomów i konsekwencji nadmiernego jedzenia oraz prawidłowego żywienia, masy ciała i obrazu ciała
  • trening radzenia sobie ze stresem oraz trening umiejętności społecznych (np. asertywności, rozwiązywania konfliktów).

Kwestią istotną do zapamiętania jest to, że różnica między napadowym objadaniem się i uzależnieniem od pożywienia dotyczy funkcji jedzenia, okoliczności jedzenia, reakcji na niemożność jedzenia oraz świadomości problemu. Istnieje możliwość skutecznego leczenia, gdzie pierwszym krokiem jest właściwa diagnoza, a następnie wprowadzenie adekwatnego leczenia.

  1. Bąk-Sosnowska M.: Kryteria różnicowe zaburzenia z napadami objadania się i uzależnienia od pożywienia w kontekście przyczyn otyłości oraz jej leczenia. Psychiatr. Pol.
  2. Czerwińska E, Walicka M, Marcinowska-Suchowierska E. Otyłość – czy zawsze prosta? Nauk Med. 2013; 26(4): 307–310.
  3. Pawłowska M, Kalka D. Poznawczo-motywacyjny model otyłości. Mechanizmy motywacyjne i inklinacje poznawcze w przetwarzaniu obrazów pożywienia przez osoby z nadmierną wagą. Psychiatr. Pol. 2015; 49(5): 983–991.
  4. Ogińska-Bulik N. Psychologia nadmiernego jedzenia. Przyczyny – konsekwencje – sposoby zmiany. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; 2014.
  5. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Fifth Edition (DSM-5). Washington: American Psychiatric Association; 2013.
  6. Gearhardt AN, White MA, Potenza MN. Binge eating disorder and food addiction. Drug Abuse Rev. 2011; 4(3): 201–207.
  7. Bąk-Sosnowska M. Interwencja psychologiczna w zespole kompulsywnego jedzenia. Psychiatr. Pol. 2009; 43(4): 445–456.

Agata Paszowska – Mikuła

Dzień dobry, chętnie odpowiemy na Twoje pytanie, zachęcamy do kontaktu