CZYM JEST ORTOREKSJA

Nazwa „ortoreksja” pochodząca od greckich słów orto (słuszny, prawidłowy, właściwy) oraz oreksis (apetyt) może sugerować zdrowy nawyk żywieniowy, który warto nabyć. Ortoreksja jest jednak nie tyle niezdrowym nawykiem, co obsesją na punkcie zdrowego odżywiania się. Rodzaj spożywanych produktów zależy od indywidualnych preferencji lub poglądów osoby cierpiącej na to zaburzenie. Cechą wspólną jest to, że każda cierpiąca na ortoreksję osoba przykłada obsesyjną uwagę do tego, aby jadać wyłączenie pokarm, który uznaje za zdrowy.1

Mimo, że ortoreksja jest uznana za jedno z zaburzeń żywieniowych, nie jest uwzględniona w aktualnie obowiązujących klasyfikacjach chorób i zaburzeń psychicznych ICD-10 i DSM-V, zwyczajowo jest klasyfikowana jako inne zaburzenie odżywiania.2, 3

W ortoreksji ważna jest jakość pokarmów, co ma gwarantować kontrolę nad utrzymaniem zdrowia. Niestety granica między zdrowym odżywianiem a obsesją na jego punkcie bywa cienka i dramatyczna w skutkach.4

Podobnie jak inne zaburzenia odżywiania, np. anoreksja i bulimia, jest to choroba, która ma podłoże psychiczne. Inaczej jednak niż w bulimii i anoreksji, na które chorują głównie kobiety, ortoreksja obejmuje obie płcie. Wyniki badań nie są jednoznaczne, na dzień dzisiejszy wiadomo, że głównie chorują osoby pomiędzy 20–40 rokiem życia, często pracujące w zawodach medycznych lub związanych z żywieniem człowieka.1

HISTORIA ZABURZENIA ⁵

Pojęcie ortoreksja zostało wprowadzone w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana i oznacza patologiczną fiksację na spożywaniu właściwej i zdrowej żywności. W swojej książce „Heath Food Junkies” opisuje własne zmagania z ortoreksją oraz przypadki zachorowań, z którymi zetknął się w praktyce lekarskiej.

Bratman jako dziecko chorował na alergię i musiał wykluczyć z diety mleko i pszenne pieczywo. Restrykcje żywieniowe spowodowały zakorzenienie u małego dziecka przekonanie, że jedzenie może zaszkodzić. Z biegiem czasu sam zaczął komponować dla siebie potrawy poświęcając temu dużo czasu i uwagi. Dbanie o zdrowie przerodziło się w rodzaj obsesji, a jego życie zaczęło się kręcić jedynie wokół zdrowej diety i przygotowywaniu posiłków na czym cierpiało jego życie zawodowe, rodzinne i towarzyskie. Bratman pracował nawet nad stworzeniem diety cud, dzięki której człowiek uniknie chorób i dłużej zachowa młodość. Przebudzenie nastąpiło, gdy schudł, osłabł i zaczął chorować. Po ukończeniu medycyny Bratman rozpoczął prywatną praktykę, a w gabinecie poznał pacjentów, którzy tak jak on rygorystycznie przestrzegali diety, a ich obsesje były identyczne z jego problemem. Tę nową jednostkę chorobową określił mianem orthorexia nervosa.

Zgodnie z obserwacją Bratmana osoby dotknięte ortoreksją unikają spożywania niektórych pokarmów i/lub określonych sposobów obróbki żywności, np. gotowania, smażenia, mrożenia, ponieważ uważają, że są one szkodliwe dla zdrowia oraz obsesyjnie skupiają się na jakości i sposobie przygotowania posiłków ściśle przestrzegając zasad dotyczących wyglądu i składu pokarmów.

Motywacja do podjęcia zdrowego sposobu odżywiania jest zazwyczaj słuszna i najczęściej polega na chęci uniknięcia poważnej choroby, poprawie kondycji fizycznej czy nabyciu zdrowych nawyków żywieniowych i nie w każdym przypadku nowe zachowanie osiągnie poziom patologiczny. Ortoreksja związana jest z ucieczką od życia ponieważ codzienna aktywność zdominowana zostaje przez planowanie, kupowanie oraz przygotowywanie posiłków, a każde odstępstwo od reżimu związane jest z lękiem i poczuciem winy, które pociąga za sobą zaostrzenie diety.6

Według Bratmana zachowania związane z kontrolowaniem diety dają iluzoryczne poczucie bezpieczeństwa ponieważ służą zapobieganiu chorobom, kontrolę nad życiem, co zapewnić ma codzienne planowanie eliminujące nieprzewidywalność.

Dodatkowo ortoreksja związana jest z „ukrytym konformizmem” ponieważ nieświadomie ma prowadzić do kulturowo przyjętego wzorca pięknego ciała, poszukiwaniem duchowości i tożsamości, pragnieniem ascetyzmu.

Restrykcyjna i mało urozmaicona dieta powoduje niedożywienie oraz zaburzenie funkcjonowania społecznego. Osoba cierpiąca na ortoreksję rzadko chodzi do restauracji, a na uroczystości rodzinne przynosi swoje jedzenie. Odczuwa strach przed spróbowaniem zrobionej przez kogoś potrawy, jeśli nie dowie się, skąd pochodzą składniki i jak została przygotowania. W skrajnych przypadkach osoba cierpiąca na ortoreksję woli głodować niż przyjąć „zakazany” pokarm oraz popada w długi ponieważ rezygnuje z pracy, aby więcej czasu móc poświęcać przygotowywaniu posiłków, a każde pieniądze jest w stanie wydać na najzdrowsze artykuły spożywcze, które są drogie.

Osoby cierpiące z powodu ortoreksji spotkać można wśród wegan, frukterian czy zwolenników „surowej diety”. Najbardziej niebezpieczne jest jednak stosowanie wybiórczej diety u dzieci i osób dorastających. Bratman opisuje w swojej książce przypadek pacjentki, która wyeliminowała z jadłospisu swojej 6-letniej córki nabiał, produkty zbożowe, owoce, warzywa oraz cukier w celu uchronienia jej przed migrenami, na które sama cierpiała.

PRZYCZYNA ZACHOROWANIA¹

Niewiele jest danych wskazujących na przyczynę zachorowania na ortoreksję. Wśród przyczyn, tak jak w przypadku innych zaburzeń odżywiania, wskazuje się czynniki rodzinne. Osoby cierpiące na ortoreksję to zazwyczaj osoby młode, wychowywane najczęściej w rodzinach nadopiekuńczych, często psychicznie uzależnione od swoich rodziców, niesamodzielne. Zaczynając kontrolę nad jedzeniem manifestują swoją autonomię, co jest jednak pozorną niezależnością ponieważ zamiast przejęcia odpowiedzialności za siebie zaczynają cierpieć na chorobę, która przejmuje kontrole nad ich życiem.

Ortorektycy to często perfekcjoniści, a staranna dieta daje im poczucie wyjątkowości. Często mają sztywną strukturę osobowości, ściśle realizują wyznaczone cele, nie są towarzyscy, koncentrują się na sobie. Wysokie standardy zachowań starają się utrzymać również w innych sferach życia, a sprostanie im bywa niemożliwe. Starania o satysfakcjonujący związek, zdrowe, mądre dzieci, odpowiednią pracę, zgrabną sylwetka, szerokie zainteresowania stają się nadmierne. Każdy sobie tego życzy, a różnica polega na przyzwoleniu na niedoskonałość, zadowolenie z tego kim się jest i jakim się jest.

Osoba chora na ortoreksję zwykle ma prawidłową wagę ciała. To co zwraca uwagę to przesadne skupienie na składzie, pochodzeniu produktów, kaloryczności i wartości odżywczej. Smak i wygląd potrawy nie ma znaczenia.

Każde zaburzenie odżywiania idzie w parze z problemami emocjonalnymi. Ścisła kontrola jedzenia może być sposobem na samotność i pustkę. Osoby chore nie tylko cierpią z powodu fizycznego głodu, ale również z powodu głodu emocjonalnego, braku ciepła i bliskości, dlatego takim paradoksem jest, że ortoreksja jak i inne zaburzenia odżywiania prowadzą do wykluczenia z satysfakcjonującego życia społecznego.

CZYM GROZI ORTOREKSJA¹

Kolejnym paradoksem ortoreksji jest to, jak zauważył Bratman na własnym przykładzie, że zapada się na liczne choroby, których przyczyna tkwi w niewłaściwym sposobie odżywiania się. Niewystarczająca podaż głównych składników odżywczych przyczynia się do powstawania zmian okołonarządowych, w konsekwencji dochodzi do uszkodzenia pracy narządu, a nawet całego układu.

Początki kłopotów ze zdrowiem związane są z bólami i zawrotami głowy, kłopotami z pamięcią i koncentracją. Następnie pojawiają się nudności, bóle brzucha, osłabienie, a u kobiet ustaje miesiączka. Brak dostatecznej ilości żelaza i cynku może powodować niedokrwistość i spadek odporności, brak wapnia i fosforu osteoporozę. Wzrasta zagrożenie wystąpienia hiponatremii, rozedmy podskórnej, rozedmy płuc, odmy opłucnowej a także niedoboru wszystkich prawidłowych elementów morfotycznych krwi: erytrocytów, leukocytów i trombocytów, czyli pancytopenii.

Pojawiają się również kłopoty psychologiczne – huśtawki nastroju, depresja. Ze względu na rygorystyczną dietę, chory staje się wyobcowany, w ostateczności potrafi zerwać kontakt z rodziną, gdy ta sprzeciwia się jego praktykom.

LECZENIE ORTOREKSJI¹

Lekiem na zaburzenia odżywiania jest jedzenie, czyli stosowanie racjonalnej diety ułożonej przez dietetyka, by wyrównać niedobory składników odżywczych, witamin i mikroelementów. Chory powinien również trafić pod opiekę psychoterapeuty lub psychiatry. Osoby cierpiące na ortoreksję rzadko zgłaszają się na psychoterapię, częściej odwiedzają lekarza i są leczeni pod kątem zgłaszanej dolegliwości wynikającej z niedoborów podstawowych składników odżywczych. Ważne jest wsparcie i pomoc rodziny, bliskich i znajomych chorej osoby.

Ortoreksja jest egosyntoniczna, czyli potrzebna osobom, które na nią zapadły i zgodna z ich ego – stanowi część ich tożsamości. Zmiana postawy osoby cierpiącej na ortoreksję jest trudna, osoby chore wypierają argumenty otoczenia, a osoby im bliskie czują się bezradne. By zrozumieć jak można zmienić postawę chorego trzeba zdobyć wiedzę z zakresu zaburzenia oraz poznać co stanowi jego motywację, tak by móc skutecznie nieść pomóc.

Ortoreksja zaczyna się niewinnie od potrzeby prozdrowotnego odżywiania się i rozwija się powoli, długo nie daje objawów, dopiero po czasie zakorzenia się w psychice chorego i jest zauważalna dla otoczenia. Różnica między zachowaniami prawidłowymi a niezdrowymi polega na tym, że osoba dbająca o swoje zdrowie stara się wzbogacać jadłospis o nowe produkty, a eliminacja, a raczej zastępowanie produktów niezdrowych zdrowymi widoczna będzie jedynie na początku stosowania diety. Rezultatem zastąpienia produktów niekorzystnych dla zdrowia produktami korzystnymi dla zdrowia będzie poprawa sylwetki, nastroju i radość z dobrze zbilansowanej, urozmaiconej diety bez zastanawiania się nad tym, co można jeszcze z niej usunąć.

ORTOREKSJA – NOWE ZABURZENIE ODŻYWIANIA ^{5, 7}

Jak było wspomniane na początku ortoreksja nie jest jednostką uwzględnioną w obowiązujących klasyfikacjach chorób i zaburzeń psychicznych. Pomimo dosyć dobrze znanego zjawiska oraz rosnącego zainteresowania tym zaburzeniem brak jest również jednolitej definicji oraz ujednoliconych kryteriów diagnostycznych.

Pierwsze kryteria diagnozy ortoreksji zaproponowali Steven Bratman i David Knight. Na pytania ujęte w teście Bratmana można odpowiadać TAK lub NIE. Za każdą twierdzącą odpowiedź przyznawany jest 1 punkt. Respondent, który uzyska mniej niż 5 punktów, uznawany jest za osobę z prawidłowym stosunkiem do jedzenia; 5–9 punktów klasyfikuje respondenta jako „fanatyka zdrowego jedzenia”, zaś 10 punktów jest równoznaczne z obsesyjnym stosunkiem do jedzenia, czyli z ortoreksją.

Test Bratmana (Bratman’s Orthorexia Test; BOT) ⁷

Lorenzo Maria Donini wraz z zespołem z Rzymskiego Uniwersytetu „Sapienza” podjęli pierwszą próbę empirycznego ustalenia kryteriów diagnozy ortoreksji proponując, aby opierała się ona na:

1) stwierdzeniu cech osobowości obsesyjno-kompulsyjnej,

2) występowaniu przesadnego przywiązania do zdrowego sposobu odżywiania (ang. health fanatic eating habits),

3) stałym, nie przejściowym charakterze zaburzenia,

4) wykazaniu, że zachowania związane z odżywianiem mają negatywny wpływ na jakość życia jednostki.

Na podstawie opracowanych kryteriów stworzyli narzędzie ORTO-15 do diagnozowania ortoreksji, które częściowo uwzględnia kwestie zaproponowane wcześniej przez Stevena Bratmana i Davida Knighta. Kwestionariusz ORTO-15 jest narzędziem składającym się z 15 pozycji opisujących nasilenie zachowań ortorektycznych. Jego autorzy proponują, aby wynik badania na poziomie co najmniej 40 punktów wraz z towarzyszącym wysokim poziomem cech obsesyjno–kompulsyjnych przemawiał za rozpoznaniem ortoreksji.

Kwestionariusz ORTO-15 został zwalidowany przez mgr Martynę Stochel, psycholożkę i doktorantkę Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego oraz badaczy z Centrum Pediatrii im. Jana Pawła II w Sosnowcu, Katedry Psychiatrii i Psychoterapii oraz Katedry i Zakładu Epidemiologii ŚUM. Badania potwierdziły, że Kwestionariusz ORTO-15 stanowi wiarygodne narzędzie do diagnozy ortoreksji.8

Kwestionariusz ORTO-15 ⁷

DBAJMY O ZDROWIE, ALE NIE KOSZTEM WŁASNEGO ZDROWIA

Zainteresowanie ortoreksją ma krótką historię, co uzasadnia celowość poddania tego zaburzenia dalszym badaniom klinicznym, dietetycznym, psychologicznym i epidemiologicznym. Aktualnie priorytetem staje się opracowanie standardowych kryteriów diagnostycznych ortoreksji. Ortoreksja jest zaburzeniem trudnym do wczesnego wykrycia, można ją podejrzewać, kiedy eliminacja i zainteresowaniem produktami spożywczymi nie ma charakteru przejściowego, lecz trwa przez długi okres czasu oraz zaczyna negatywnie wpływać na życie społeczne jednostki, która całkowicie podporządkowuje swój czas „zdrowemu odżywianiu”. W przypadku ortoreksji trafne są słowa psychologa José Gonzáleza „Bądźmy rozsądni i dbajmy o zdrowie, ale nie kosztem własnego zdrowia”.3

1. Kałędkiewicz E, Doboszyńska A. Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania. Forum Medycyny Rodzinnej 2013; 7 (6): 307-315.

2. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków–Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1997.

3. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Fifth Edition (DSM-5). Washington: American Psychiatric Association; 2013.

4. Catalina Zamora M., Bote Bonaechea B., Garcia Sanchez F., Rios Rial B. Orthorexia Nervosa. A new eating behavior disorder? Actas Esp. Psiquiatr. 2005;33 (1): 66–68.

5. Janas-Kozik M., Zejda J., Stochel M., Brożek G., Janas A., Jelonek I. Ortoreksja – nowe rozpoznanie? Psychiatria Polska 2012; XLVI, 3: 441-450.

6.Kratina K. Orthorexia nervosa. National Eating Disorders Association; 2006. http://www.nationaleatingdisorders.org/uploads/file/Orthorexia%20Nervosa.pdf

7. Dittfeld A., Koszowska A., Fizia K., Ziora K. Ortoreksja – nowe zaburzenie odżywiania. Annales Academiae Medicae Silesiensis 2013; 67: 393-399.

8. Stochel M., Janas-Kozik M., Zejda J., Hyrnik J., Jelonek I., Siwiec A.,Walidacja kwestionariusza ORTO-15 w grupie młodzieży miejskiej w wieku 15-21 lat, „Psychiatria Polska” 2015, 49 (1): 119-134

Agata Paszowska – Mikuła