W ostatnich latach temat nietolerancji laktozy i stosowania diety z jej eliminacją bardzo często pojawia się w mediach oraz pytaniach pacjentów w gabinetach dietetycznych. Czy rzeczywiście jej obecność w produktach stanowi zagrożenie dla zdrowia i powinna budzić nasze wątpliwości?  Niekoniecznie.

Zapraszamy do zapoznania się z faktami dotyczącymi diagnostyki, objawów, różnicowania i celowości stosowania diety bezlaktozowej.

Czym jest laktoza i jej nietolerancja?

Laktoza to obecny w żywności dwucukier, składający się z glukozy i galaktozy. Do trawienia, czyli rozerwania wiązania pomiędzy nimi potrzebny jest specyficzny enzym – laktaza. Znajduje się naturalnie w mleku kobiecym i innych ssaków np. kozim lub owczym. Fermentowane produkty mleczne zawierają niższe ilości laktozy w porównaniu do słodkiego mleka, niepoddane działaniu bakterii (zawarte w jogurcie i kefirze bakterie zużywają laktozę jako źródła energii).

Warto dodać, że do części jogurtów naturalnych i kefirów dodaje się mleko w proszku, przez co wzrasta zawartość laktozy. Pamiętajmy, że poza produktami mlecznymi laktoza znajduje się innych, które zawierają ich dodatek np. słodycze (czekolada mleczna, wafelki, ciastka, lody), sosy, chrzan w słoiczku, zupy w proszku, przetwory mięsne, a nawet leki.

Około 20% leków na receptę posiada w składzie laktozę, stosowaną jako środek wypełniający.

  Wyróżnia się 3 rodzaje nietolerancji laktozy:

• wrodzony niedobór laktazy (alaktazja) – rzadka choroba, polegająca na bezwzględnym niedoborze laktazy. Objawy występujące to m.in.: biegunki z wodnistymi stolcami.
• wtórny niedobór laktazy, który występuje m.in. w przebiegu ostrych zakażeń żołądkowo-jelitowych, enteropatii, mukowiscydozy, choroby Leśniowskiego-Crohna. Wraz z regeneracją śluzówki jelita upośledzona tolerancja laktozy ustępuje.
• pierwotny niedobór laktazy – spotykany bardzo często, jest to postępujące z wiekiem zmniejszenie aktywności laktazy, która w okresie wczesnego dzieciństwa była prawidłowa. Laktaza jest bardzo aktywna w okresie niemowlęcym, po odstawieniu od piersi jej aktywność stopniowo się zmniejsza. To zjawisko jest genetycznie zależne i nieodwracalne.

Warto dodać, że w efekcie zażywania niektórych leków, a także nadużywania alkoholu możemy doprowadzić do wtórnego niedoboru laktazy (poprzez uszkodzenia nabłonka i kosmków jelitowych, które produkują laktazę). Może to odbyć się również w skutek infekcji wywołanych przez wirusy, przewlekłego stosowania antybiotyków, niesterydowych leków przeciwzapalnych (np. aspiryny) oraz długotrwałe stosowanie diety bezmlecznej, która hamuje wydzielanie laktazy.

Według badań, odsetek osób nietolerujących laktozy w populacji dorosłych zależny jest od grupy etnicznej i wynosi od 2–30% u osób rasy białej. W Polsce nietolerancja laktozy dotyczy 30-37% populacji.

Źródło: Food Intolerance Network CC BY-SA 3.0

Objawy

Nie zawsze pojawiają się od razu po spożyciu, czasem z opóźnieniem.  Ich nasilenie zależy od ilości spożytej laktozy, całkowitego składu posiłku oraz ilości dostępnego enzymu (laktazy). Zalicza się do nich:

• wzdęcia,
• przelewanie w brzuchu, uczucie pełności
• biegunki o charakterystycznym kwaśnym zapachu,
• ból brzucha,
• kolki jelitowe,
• nudności,
• długoterminowo: zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych, obniżenie nastroju, wyższe ryzyko osteoporozy i rozwoju zaburzeń w obrębie przewodu pokarmowego.

Diagnostyka

Najpopularniejszymi badaniami sprawdzającymi jak trawiona jest laktoza jest pomiar stężenia wodoru w wydychanym powietrzu oraz test tolerancji laktozy z krwi. Do tych oznaczeń można dołączyć również badanie pH kału.

Pomiar stężenia wodoru opiera się na założeniu, że u zdrowego człowieka gaz ten jest niemal nieobecny w wydychanym powietrzu. Natomiast u osób nietolerujących laktozę niestrawiony dwucukier jest fermentowany przez bakterie w jelicie grubym. Na skutek fermentacji powstają gazy, m.in. wodór, który dyfunduje do naczyń krwionośnych, a następnie wraz z krwią dostaje się do płuc skąd jest wydychany.

Czy to badanie zawsze jest wiarygodne?

U 15-20% chorych wynik jest fałszywie negatywny (to znaczy, że wynik badania błędnie wskazuje w tych przypadkach na to, że pacjent jest zdrowy, mimo że faktycznie cierpi na nietolerancję laktozy), natomiast wynik pozytywny nie daje 100% pewności co do przyczyny.

Na pewno nie powinno się wykonywać badania w trakcie antybiotykoterapii i niedługo po jej zakończeniu.

Do innych metod pośrednich poza wodorowym testem oddechowym (WTO) zalicza się test tolerancji laktozy z krwi, który jest uzupełnieniem WTO oraz pH stolca, badanie molekularne polimorfizmu genu laktazy.

Najczęściej wykorzystuje się metodę wodorowego testu oddechowego, istnieją jednak czynniki, mające wpływ na wynik np. stosowanie antybiotyków, ostra biegunka, palenie tytoniu.

Z czym można pomylić objawy nietolerancji laktozy?

• Celiakia, nietolerancja glutenu,
• Inne nietolerancje pokarmowe,
• Alergia na białka mleka krowiego,
• Choroby układu pokarmowego,
• Dyzbioza jelitowa.

Warto zatrzymać się przy rozróżnieniu NIETOLERANCJI (np. laktozy, czyli dwucuktu) i ALERGII (np. na białka mleko krowiego).

Alergia pokarmowa to stan chorobowy, w którym dolegliwości uwarunkowane są mechanizmami immunologicznymi. W momencie zjedzenia produktów od krowy, a tym samym dostania się alergenu do przewodu pokarmowego organizm wytwarza przeciwciała, starając się go unieszkodliwić, a następnie usunąć. W takiej reakcji bierze udział grupa przeciwciał tzw. immunoglobuliny E (IgE). W przypadku nietolerancji laktozy taka sytuacja nie ma miejsca.

Dieta w nietolerancji laktozy. Czy warto przechodzić na produkty bezlaktozowe bez nietolerancji i objawów?

W niektórych przypadkach ograniczenie laktozy może okazać się korzystne np. w zaburzeniach funkcjonowania przewodu pokarmowego lub u osób z problemem utrzymania prawidłowego poziomu hormonów tarczycy.

Nie ma natomiast wskazań do stosowania diety bezlaktozowej u osoby zdrowej w przypadku braku objawów. Całkowita eliminacja produktów mlecznych może wręcz zredukować produkcję laktazy.

Przy nietolerancji z diety należy znacząco ograniczyć lub całkowicie wyeliminować (w zależności od stopnia nietolerancji, której wyznacznikiem jest samopoczucie po spożyciu) mleko, śmietanę, masło oraz serki np. serek wiejski. Warto zawsze czytać skład na etykiecie, bo laktoza bywa dodawana np. do wyrobów mięsnych. Należy wyeliminować produkty z dodatkiem mleka np. bułki maślane, słodycze, lody, a także niektóre wędliny, pasztety, parówki, kiełbaski.

Warto dodać, że nietolerancja laktozy nie oznacza konieczności rezygnacji z wszystkich produktów mlecznych. Część osób z tą przypadłością może spożywać niewielkie ilości laktozy, bez wystąpienia dolegliwości. Dodatkowo, wiele z nich zawiera niższe jej ilości lub dostępne jest w wersji „bez laktozy”. Do produktów o niskiej zawartości tego składnika zalicza się sery żółte twarde dojrzewające (cheddar, gouda, parmezan), kremowe typu brie, fromage oraz mozzarella.

Z dietetycznego punktu widzenia warto zwróci uwagę na dodawanie przez producentów do produktów „bezlaktozowych” innego cukru, aby po wyeliminowaniu laktozy zachować słodki smak. W takim przypadku eliminacja np. mleka pasteryzowanego może być lepszym pomysłem niż zamiana na mleko bezlaktozowe. 

Jako zamiennik mleka można stosować napoje roślinne: sojowe, owsiane, migdałowe. Ich asortyment na rynku jest bardzo wysoki. Warto wybierać napoje roślinne wzbogacone w wapń, wit B12 o naturalnym smaku.

Piśmiennictwo:

1. Pereira PC. Milk nutritional composition and its role in human health. Nutrition. 2014;30(6):619–627.
2. Rozenberg S, Body JJ, Bruyère O, i in. Effects of Dairy Products Consumption on Health: Benefits and Beliefs—A Commentary from the Belgian Bone Club and the European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases. Calcif Tissue Int. 2016;98(1):1–17.
3. Rychlik U., Marszałek A., Nietolerancja laktozy – współczesny stan wiedzy Journal of Laboratory Diagnostics 2013 • Volume 49 • Number 1 • 71-73
4. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA); Scientific Opinion on lactose thresholds in lactose intolerance and galactosaemia. EFSA Journal 2010;8(9):1777. doi:10.2903/j.efsa.2010.1777.
5. 2. Vandenplas Y. Lactose intolerance. Asia Pacific Journal Clinic Nutriton. 2015; 24(S1):S9-S13