Żyjemy w czasach pełnych otaczających nas paradoksów. Z jednej strony w społeczeństwie rośnie świadomość roli właściwego odżywiania i jego wpływu na stan zdrowia, z drugiej zaś obserwujemy rosnące przywiązywanie uwagi do idealnego wyglądu, „bycia fit”, często kosztem utraty zdrowia. Może ono stać się niebezpieczne, przybrać skrajną formę, prowadzącą do rozwoju zaburzeń odżywiania.

Które z powszechnie uznawanych za zdrowe zachowania, związane z procesem jedzenia zalicza się do normy? W jakich sytuacjach powinniśmy zacząć się niepokoić? Czy kontrolę ilości kalorii i wystąpienie poczucia winy po spożyciu niezdrowego produktu możemy zaliczyć do tej grupy? Gdzie leży granica pomiędzy normą a zaburzeniem?

Nie istnieje jednoznaczna definicja rozróżniająca właściwe tzw. zdrowe odżywianie od zaburzonego z elementami ortoreksji. Te same zachowania podejmowane przez dwie osoby mogą mieć różne podłoże i „stopień zagrożenia”. Bardzo ważna jest wnikliwa analiza sytuacji, sposobu myślenia i regularności podejmowanego działania.

Zacznijmy od kryteriów rozpoznawczych jedzenia normalnego, do których zalicza się:

• Adekwatność w stosunku do zapotrzebowania fizjologicznego
• Swoboda wyboru (zachowana kontrola)
• Wystąpienie pozytywnych efektów zdrowotnych po podjęciu zachowania

Na wystąpienie zaburzonych zachowań żywieniowych mogą mieć wpływ liczne czynniki (w różnym stopniu predysponujące u każdej osoby):

• BIOLOGICZNE – genetyczne, neurohormonalne, metaboliczne, chorobowe,
• PSYCHOLOGICZNE – poznawcze, emocjonalne, osobowościowe, systemowe, chorobowe,
• ŚRODOWISKOWE – interpersonalne, zawodowe, bytowe,
• KULTUROWE – tradycja, mass media.

Jak to rozumieć? Pamiętajmy, że każdy przypadek należy analizować indywidualnie. Możemy przypuszczać, że u osoby, u której występują liczne zaburzenia bądź wysokie nasilenie w obszarach wymienionych powyżej (np. brak umiejętności radzenia sobie ze stresem, problemy w relacjach, podatność na przekaz mass media, predyspozycje genetyczne) mogą szybciej rozwinąć anormalne zachowania żywieniowe bądź należą one do bardziej narażonej grupy.

Jaka jest różnica pomiędzy NIEWŁAŚCIWYM a ZABURZONYM zachowaniem?

Do niewłaściwych zachowań żywieniowych zalicza się te powszechnie znane jako niezdrowe, niezalecane przez lekarzy i dietetyków. Są to działania, które większość osób podejmuje z różną częstotliwością, ale nie wynikają one z głębokiego, zaburzonego, niebezpiecznego sposobu myślenia. Ich realizacja związana jest z wywołaniem niekorzystnych efektów zdrowotnych (szczególnie jeśli jest ono powtarzane regularnie).

ZACHOWANIA NIEWŁAŚCIWE – PRZYKŁADY:

• Nieregularne posiłki,
• Spożywanie zbyt dużych porcji,
• Jedzenie bezpośrednio przed snem,
• Spożywanie posiłków o niskiej wartości odżywczej,
• Pomijanie śniadań,
• Spożycie zbyt niskiej ilości wody w ciągu dnia,
• Częste sięganie po słodycze i wysokoprzetworzone produkty.

O zaburzonych zachowaniach żywieniowych mówimy, gdy wynikają one z wystąpienia wyżej wymienionych czynników ryzyka, niewłaściwego sposobu myślenia o diecie, posiłkach, wyglądzie i nie tylko. Tutaj przyczyna jest głębsza i może stanowić podłoże do rozwoju zaburzeń odżywiania i stanowi zagrożenie.

ZACHOWANIA ZABURZONE  – PRZYKŁADY:

• Spożywanie produktów niejadalnych, zepsutych, przeterminowanych,
• Ataki objadania się, uporczywe spożywanie nadmiernej ilości pokarmu,
• Celowe cofanie treści pokarmowej z żołądka, stosowanie środków przeczyszczających,
• Uporczywe ograniczanie spożytych pokarmów i kalorii,
• Wystąpienie i stała obecność uporczywych myśli związanych z sylwetką, kontrolą kalorii,
• Silne poczucie winy, lęk po spożyciu niezamierzonych posiłków lub dodatkowych kalorii, silna potrzeba podjęcia zachowań rekompensujących.
• Bardzo sztywne zasady dotyczące diety,
• Koncentracja życia wokół diety, silny wpływ na inne obszary życia np. relacje, życie towarzyskie, pasje.

Ortoreksja

Dbałość o stosowanie zdrowej, zbilansowanej diety należy do nawyków pożądanych i pozytywnie postrzeganych przez otoczenie. Nadmierne przywiązanie do ścisłej ideologii związanej z odżywianiem może okazać się szkodliwe.

Ortoreksja (Orthorexia nervosa, z gr. ortho – prawidłowy, właściwy; orexis – apetyt, pożądanie) – to pojęcie wprowadzono w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, definiowanym jako patologiczna fiksacja na spożywaniu właściwej i zdrowej żywności.

Ortoreksja to niedawno poznane zaburzenie odżywiania, w którym chorzy stopniowo ograniczają kolejne produkty spożywcze, uznając, że mogą mieć niekorzystny wpływ na stan ich zdrowia. Ostatecznie prowadzi to do bardzo rygorystycznych ograniczeń żywieniowych, powodujących niedobór składników odżywczych, redukcję masy ciała, niedożywienie i inne niekorzystne skutki zdrowotne.

Objawy:

• Obsesyjnie skupienie się na jakości i sposobie przygotowania posiłków,
• Ścisłe przestrzeganie zasad dotyczących wyglądu i składu pokarmów,
• Niedopuszczanie spożycia produktów zawierających wykraczające poza ustaloną normę składniki – w żadnej sytuacji,
• Pogłębianie się listy eliminowanych składników, produktów.

Motywacją do podjęcia zdrowego sposobu odżywiania u chorych zwykle jest chęć uniknięcia poważnej choroby, poprawa kondycji fizycznej lub dążenie do pozbycia się szkodliwych nawyków żywieniowych. Nie w każdym przypadku tego typu zachowanie osiąga poziom patologiczny.

Ortoreksja zaczyna się w momencie, gdy dieta staje się ucieczką od życia – codzienna aktywność zdominowana zostaje przez planowanie, kupowanie oraz przygotowywanie posiłków. Każde odstępstwo od reżimu związane jest z lękiem i poczuciem winy, które pociąga za sobą zaostrzenie diety.

Jakie zachowania należy podjąć, aby znormalizować zachowania żywieniowe i zredukować ryzyko rozwoju zaburzeń?

• Edukacja żywieniowa,
• Promocja prawidłowych zasad właściwego odżywiania,
• Rozpoznawanie wczesnych sygnałów zaburzeń,
• Kompleksowa interwencja specjalistyczna w przypadku wystąpienia zaburzenia (dietetyk, lekarz, psychoterapeuta).

Bibliografia:

1. Nison P. The Raw Life – Becoming natural in an unnatural Word. New York: 343 Publishing Company; 2001.
2. Janas – Kozik M., Zejda J., Stochel M., Brożek G., Janas A., Jelonek I.: Ortoreksja – nowe rozpoznanie? Psychiatria Polska 2012, tom XLVI, numer 3 strony 441–450
3. Bratman S, Knight D. Health food junkies. Orthorexia nervosa: Overcoming the obsession with healthful eating. New York: Broadway Books; 2000
4. Zamora MLC, Bonaechea BB, Sanchez FG, Rial BR. Orthorexia nervosa. A new eating disorder? Actas Esp. Psiquiatr. 2005; 33 (1): 66–68.
5. Mac Evilly C. The price of perfecion. British Nutrition Foundation. Nutrition Bulletin 2001, 26: 275–276. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1467-3010.2001.00182.x/full 17.
6. Kratina K. Orthorexia nervosa. National Eating Disorders Association; 2006. http://www.nationaleatingdisorders.org/uploads/file/Orthorexia%20Nervosa.pdf